1. จนฺทิมสสุตฺตวณฺณนา

[92] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม กจฺเฉวาติ กจฺเฉ วิยฯ กจฺเฉติ ปพฺพตกจฺเฉปิ นทีกจฺเฉปิฯ เอโกทิ นิปกาติ เอกคฺคจิตฺตา เจว ปญฺญาเนปกฺเกน จ สมนฺนาคตาฯ สตาติ สติมนฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เย ฌานานิ ลภิตฺวา เอโกที นิปกา สตา วิหรนฺติ, เต อมกเส ปพฺพตกจฺเฉ วา นทีกจฺเฉ วา มคา วิย โสตฺถิํ คมิสฺสนฺตีติฯ ปารนฺติ นิพฺพานํฯ อมฺพุโชติ มจฺโฉฯ รณญฺชหาติ กิเลสญฺชหาฯ เยปิ ฌานานิ ลภิตฺวา อปฺปมตฺตา กิเลเส ชหนฺติ, เต สุตฺตชาลํ ภินฺทิตฺวา มจฺฉา วิย นิพฺพานํ คมิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปฐมํฯ

2. เวณฺฑุสุตฺตวณฺณนา

[93] ทุติเย เวณฺฑูติ ตสฺส เทวปุตฺตสฺส นามํฯ ปยิรุปาสิยาติ ปริรุปาสิตฺวาฯ อนุสิกฺขเรติ สิกฺขนฺติฯ สิฏฺฐิปเทติ อนุสิฏฺฐิปเทฯ กาเล เต อปฺปมชฺชนฺตาติ กาเล เต อปฺปมาทํ กโรนฺตาฯ ทุติยํฯ

3. ทีฆลฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา

[94] ตติเย ทีฆลฏฺฐีติ เทวโลเก สพฺเพ สมปฺปมาณา ติคาวุติกาว โหนฺติ, มนุสฺสโลเก ปนสฺส ทีฆตฺตภาวตาย เอวํนามํ อโหสิฯ โส ปุญฺญานิ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโตปิ ตเถว ปญฺญายิฯ ตติยํฯ

4. นนฺทนสุตฺตวณฺณนา

[95] จตุตฺเถ โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ อนาวฏนฺติ ตถาคตสฺส หิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ เปเสนฺตสฺส รุกฺโข วา ปพฺพโต วา อาวริตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ เตนาห ‘‘อนาวฏ’’นฺติฯ อิติ ตถาคตํ โถเมตฺวา เทวโลเก อภิสงฺขตปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต กถํวิธนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทุกฺขมติจฺจ อิริยตีติ ทุกฺขํ อติกฺกมิตฺวา วิหรติฯ สีลวาติ โลกิยโลกุตฺตเรน สีเลน สมนฺนาคโต ขีณาสโวฯ ปญฺญาทโยปิ มิสฺสกาเยว เวทิตพฺพาฯ ปูชยนฺตีติ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชนฺติฯ จตุตฺถํฯ

5-6. จนฺทนสุตฺตาทิวณฺณนา

[96] ปญฺจเม อปฺปติฏฺเฐ อนาลมฺเพติ เหฏฺฐา อปติฏฺเฐ อุปริ อนาลมฺพเนฯ สุสมาหิโตติ อปฺปนายปิ อุปจาเรนปิ สุฏฺฐุ สมาหิโต ฯ ปหิตตฺโตติ เปสิตตฺโตฯ นนฺทีราคปริกฺขีโณติ ปริกฺขีณนนฺทีราโคฯ นนฺทีราโค นาม ตโย กมฺมาภิสงฺขาราฯ อิติ อิมาย คาถาย กามสญฺญาคหเณน ปญฺโจรมฺภาคิยสํโยชนานิ, รูปสํโยชนคหเณน ปญฺจ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ, นนฺทีราเคน ตโย กมฺมาภิสงฺขารา คหิตาฯ เอวํ ยสฺส ทส สํโยชนานิ ตโย จ กมฺมาภิสงฺขารา ปหีนา, โส คมฺภีเร มโหเฆ น สีทตีติฯ กามสญฺญาย วา กามภโว, รูปสํโยชเนน รูปภโว คหิโต, เตสํ คหเณน อรูปภโว คหิโตว , นนฺทีราเคน ตโย กมฺมาภิสงฺขารา คหิตาติ เอวํ ยสฺส ตีสุ ภเวสุ ตโย สงฺขารา นตฺถิ, โส คมฺภีเร น สีทตีติปิ ทสฺเสติฯ ปญฺจมํฯ

[97] ฉฏฺฐํ วุตฺตตฺถเมวฯ ฉฏฺฐํฯ

7. สุพฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา

[98] สตฺตเม สุพฺรหฺมาติ โส กิร เทวปุตฺโต อจฺฉราสงฺฆปริวุโต นนฺทนกีฬิกํ คนฺตฺวา ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิฯ ตํ ปญฺจสตา เทวธีตโร ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา, ปญฺจสตา รุกฺขํ อภิรุฬฺหาฯ นนุ จ เทวตานํ จิตฺตวเสน โยชนสติโกปิ รุกฺโข โอนมิตฺวา หตฺถํ อาคจฺฉติ, กสฺมา ตา อภิรุฬฺหาติฯ ขิฑฺฑาปสุตตายฯ อภิรุยฺห ปน มธุรสฺสเรน คายิตฺวา คายิตฺวา ปุปฺผานิ ปาเตนฺติ, ตานิ คเหตฺวา อิตรา เอกโตวณฺฏิกมาลาทิวเสน คนฺเถนฺติฯ อถ รุกฺขํ อภิรุฬฺหา อุปจฺเฉทกกมฺมวเสน เอกปฺปหาเรเนว กาลํ กตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺตา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺติฯ

อถ กาเล คจฺฉนฺเต เทวปุตฺโต ‘‘อิมาสํ เนว สทฺโท สุยฺยติ, น ปุปฺผานิ ปาเตนฺติฯ กหํ นุ โข คตา’’ติ? อาวชฺเชนฺโต นิรเย นิพฺพตฺตภาวํ ทิสฺวา ปิยวตฺถุกโสเกน รุปฺปมาโน จินฺเตสิ – ‘‘เอตา ตาว ยถากมฺเมน คตา, มยฺหํ อายุสงฺขาโร กิตฺตโก’’ติฯ โส – ‘‘สตฺตเม ทิวเส มยาปิ อวเสสาหิ ปญฺจสตาหิ สทฺธิํ กาลํ กตฺวา ตตฺเถว นิพฺพตฺติตพฺพ’’นฺติ ทิสฺวา พลวตเรน โสเกน รุปฺปิฯ โส – ‘‘อิมํ มยฺหํ โสกํ สเทวเก โลเก อญฺญตฺร ตถาคตา นิทฺธมิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา นิจฺจํ อุตฺรสฺตนฺติ คาถมาหฯ

ตตฺถ อิทนฺติ อตฺตโน จิตฺตํ ทสฺเสติฯ ทุติยปทํ ปุริมสฺเสว เววจนํฯ นิจฺจนฺติ จ ปทสฺส เทวโลเก นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐายาติ อตฺโถ น คเหตพฺโพ, โสกุปฺปตฺติกาลโต ปน ปฏฺฐาย นิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํฯ อนุปฺปนฺเนสุ กิจฺเฉสูติ อิโต สตฺตาหจฺจเยน ยานิ ทุกฺขานิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เตสุฯ อโถ อุปฺปติเตสุ จาติ ยานิ ปญฺจสตานํ อจฺฉรานํ นิรเย นิพฺพตฺตานํ ทิฏฺฐานิ, เตสุ จาติ เอวํ อิเมสุ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺเนสุ ทุกฺเขสุ นิจฺจํ มม อุตฺรสฺตํ จิตฺตํ, อพฺภนฺตเร ฑยฺหมาโน วิย โหมิ ภควาติ ทสฺเสติฯ

นาญฺญตฺร โพชฺฌา ตปสาติ โพชฺฌงฺคภาวนญฺจ ตโปคุณญฺจ อญฺญตฺร มุญฺจิตฺวา โสตฺถิํ น ปสฺสามีติ อตฺโถฯ สพฺพนิสฺสคฺคาติ นิพฺพานโตฯ เอตฺถ กิญฺจาปิ โพชฺฌงฺคภาวนา ปฐมํ คหิตา, อินฺทฺริยสํวโร ปจฺฉา, อตฺถโต ปน อินฺทฺริยสํวโรว ปฐมํ เวทิตพฺโพฯ อินฺทิยสํวเร หิ คหิเต จตุปาริสุทฺธิสีลํ คหิตํ โหติฯ ตสฺมิํ ปติฏฺฐิโต ภิกฺขุ นิสฺสยมุตฺตโก ธุตงฺคสงฺขาตํ ตโปคุณํ สมาทาย อรญฺญํ ปวิสิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สห วิปสฺสนาย โพชฺฌงฺเค ภาเวติฯ ตสฺส อริยมคฺโค ยํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ, โส ‘‘สพฺพนิสฺสคฺโค’’ติ ภควา จตุสจฺจวเสน เทสนํ วินิวตฺเตสิฯ เทวปุตฺโต เทสนาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหีติฯ สตฺตมํฯ

8-10. กกุธสุตฺตาทิวณฺณนา

[99] อฏฺฐเม กกุโธ เทวปุตฺโตติ อยํ กิร โกลนคเร มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส อุปฏฺฐากปุตฺโต ทหรกาเลเยว เถรสฺส สนฺติเก วสนฺโต ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา กาลงฺกโต, พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิฯ ตตฺราปิ นํ กกุโธ พฺรหฺมาตฺเวว สญฺชานนฺติฯ นนฺทสีติ ตุสฺสสิฯ กิํ ลทฺธาติ ตุฏฺฐิ นาม กิญฺจิ มนาปํ ลภิตฺวา โหติ, ตสฺมา เอวมาหฯ กิํ ชียิตฺถาติ ยสฺส หิ กิญฺจิ มนาปํ จีวราทิวตฺถุ ชิณฺณํ โหติ, โส โสจติ, ตสฺมา เอวมาหฯ อรตี นาภิกีรตีติ อุกฺกณฺฐิตา นาภิภวติฯ อฆชาตสฺสาติ ทุกฺขชาตสฺส, วฏฺฏทุกฺเข ฐิตสฺสาติ อตฺโถฯ นนฺทีชาตสฺสาติ ชาตตณฺหสฺสฯ อฆนฺติ เอวรูปสฺส หิ วฏฺฏทุกฺขํ อาคตเมว โหติ ฯ ‘‘ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ อิติ อฆชาตสฺส นนฺที โหติ, สุขวิปริณาเมน ทุกฺขํ อาคตเมวาติ นนฺทีชาตสฺส อฆํ โหติฯ อฏฺฐมํฯ

[100] นวมํ วุตฺตตฺถเมวฯ นวมํฯ

[101] ทสเม อานนฺทตฺเถรสฺส อนุมานพุทฺธิยา อานุภาวปฺปกาสนตฺถํ อญฺญตโรติ อาหฯ ทสมํฯ

ทุติโย วคฺโคฯ

3. นานาติตฺถิยวคฺโค

1-2. สิวสุตฺตาทิวณฺณนา

[102] ตติยวคฺคสฺส ปฐมํ วุตฺตตฺถเมวฯ ปฐมํฯ

[103] ทุติเย ปฏิกจฺเจวาติ ปฐมํเยวฯ อกฺขจฺฉินฺโนวฌายตีติ อกฺขจฺฉินฺโน อวฌายติ, พลวจินฺตนํ จินฺเตติฯ ทุติยคาถาย อกฺขจฺฉินฺโนวาติ อกฺขจฺฉินฺโน วิยฯ ทุติยํฯ

3-4. เสรีสุตฺตาทิวณฺณนา

[104] ตติเย ทายโกติ ทานสีโลฯ ทานปตีติ ยํ ทานํ เทมิ, ตสฺส ปติ หุตฺวา เทมิ, น ทาโส น สหาโยฯ โย หิ อตฺตนา มธุรํ ภุญฺชติ, ปเรสํ อมธุรํ เทติ, โส ทานสงฺขาตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ทาโส หุตฺวา เทติฯ โย ยํ อตฺตนา ภุญฺชติ, ตเทว เทติ, โส สหาโย หุตฺวา เทติฯ โย ปน อตฺตนา เยน เตน ยาเปติ, ปเรสํ มธุรํ เทติ, โส ปติ เชฏฺฐโก สามิ หุตฺวา เทติฯ อหํ ‘‘ตาทิโส อโหสิ’’นฺติ วทติฯ

จตูสุ ทฺวาเรสุติ ตสฺส กิร รญฺโญ สินฺธวรฏฺฐํ โสธิวากรฏฺฐนฺติ ทฺเว รฏฺฐานิ อเหสุํ, นครํ โรรุวํ นามฯ ตสฺส เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร เทวสิกํ สตสหสฺสํ อุปฺปชฺชติ, อนฺโตนคเร วินิจฺฉยฏฺฐาเน สตสหสฺสํฯ